W zachowanym dorobku piśmienniczym Chmielowskiego, obejmującym osiemnaście dzieł, zdecydowanie przeważają utwory dewocyjne. Dokonując przeglądu jego literackiej spuścizny odnajdziemy bowiem tylko cztery dzieła nie mające charakteru religijnego sensu stricto. Pierwsze i najsłynniejsze z nich to dzieło encyklopedyczne (Nowe Ateny), drugie geograficzne (Atlas skurczony), trzecie heraldyczne (Zbiór krótki herbów polskich), czwarte zaś (Loci communes ex historia et mythologia) to praca z pogranicza kilku dziedzin nauki (głównie geografii i historii). Spośród nich tylko Nowe Ateny ukazały się drukiem za życia duchownego, jako jego jedyne niedewocyjne dzieło (podkreślmy jednak, że przesiąknięte teologiczną retoryką). Już pośmiertnie wydano Zbiór krótki herbów polskich.

Pierwsze zachowane teksty, które wyszły spod pióra uczonego księdza to Skrypty i wykłady szkolne (1716-24), których fragmenty jeszcze przed II wojną światową mieściły się w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Z 1720 roku pochodzi najstarsza praca Chmielowskiego Pandora deorum, dearum et mortalium virtutibus et vitiis ornata, która również nie ukazała się drukiem. Dzieło to, powstałe jeszcze w czasach szkolnych, zostało napisane w całości po łacinie. Nasz ksiądz posłużył się później jego fragmentami przy pisaniu Nowych Aten. Pierwszym wydanym dziełem Chmielowskiego był Bieg roku całego (Lwów 1728). Ową książkę do nabożeństwa duchowny zadedykował wojewodzinie ruskiej Joannie Jabłonowskiej, małżonce swego troskliwego protektora. Cieszyła się ona bardzo dużym powodzeniem i doczekała pięciu wznowień we Lwowie (1735, 1738, 1741, 1742, 1750) i jednego wydania w Sandomierzu (1748). Książkę tą przedrukowywano jeszcze kilkanaście razy w XVIII i XIX wieku, dokonując  pewnych przeróbek w tekście. Chmielowski wzorował ją na  dziele Jánosa Nádasiego o nieco przydługim tytule:

Annus Caelestis, Jesu Regi, Et Mariae Reginae Sanctisque Omnibus Sacer: Ad Suppeditandam Quotidianis Meditationibus, piis Desideriis, & Colloquiis, novam indies materiam, opportunus: Una Cum Diebus Marianis, Per quotidianas ad B. Virginem aspirationes. Editio Nova, Utraque Viennensi, Et Altera Bononiensi, accuratior, pluribusque accessionibus ab Auctore adjectis, multò locupletior, które zostało wydane w Toruniu w 1696 roku. Spuścizna tego autora stanowić będzie inspirację również do innych dzieł Chmielowskiego (m.in. Panteon albo świątnica oraz Messis aurea, sama treść świętych żywotów).

Bieg roku całego zapoczątkowuje długi, bo niemal piętnastoletni okres twórczości dewocyjnej (1728–1742) proboszcza firlejowskiego. Umownie możemy go nazwać pierwszym okresem dewocyjnym. Oto dzieła, które wyszły w tym czasie spod pióra naszego autora: Ucieczka przez świętych do Boga (Lwów 1730; 1736; 1747), Kazania I–II t. (powstałe w latach: 1732–1758; nie ukazały się drukiem), Figurae emblematicae (1733; jest to skrót z Cezara Ripy; nie wydane), Magnum in parvo seu Summulae Theologiae speculum dogmaticae (1737–1752; pozostało w rękopisie) i anonimowa Wyprawa na tamten świat (Lwów 1742), której autorstwo poświadcza Załuski w swojej Bibliotheca poetarum polonorum.

Cezurą w twórczości Chmielowskiego, oddzielającą pierwszy okres dewocyjny od drugiego, są lata 40–te i początek lat 50–tych XVIII wieku. Powstawały wówczas jego nieśmiertelne Nowe Ateny. Pierwsze wydanie, obejmujące dwa tomy (I–II t.), ukazało się we Lwowie w latach 1745-1746. Dekadę później opublikowano drugie wydanie (Lwów 1754-1756), rozszerzone o tom III i IV (I–IV t.). Oczywiście, jak już wspominałem, przeprowadzona przeze mnie periodyzacja twórczości Chmielowskiego jest czysto umowna. Duchowny bowiem wiele z swoich utworów o charakterze religijnym, pisał równolegle z swoim najsłynniejszym dziełem. Wydaje się jednak, że w owym okresie niemal całą energię twórczą skupił na pisaniu encyklopedii.

Zgodnie z przyjętą periodyzacją należałoby teraz omówić drugi okres dewocyjny w twórczości Chmielowskiego. Obejmuje on lata od 1745 do 1763, a więc do śmierci naszego autora. W okresie tym powstały następujące dzieła: Panteon albo świątnica (napisane w 1745; nie ukazało się drukiem; jest to wyciąg z Pisma Świętego, Baroniusza, Skargi i Nádasiego), Atlas skurczony  (1746; nie wydany; stanowi on skrót z A. Hołówki), Expertus Rupertus albo sekretarz skrytych tajemnic (1746–1749, nie wydany), Kotwica w ostatniej toni, alias nowe skuteczne nabożeństwo (Lwów 1747), Doctor in lege Domini (1748–1760; nie opublikowane), Sudor theologicus guttatim stillans (1748–1760; nie wydane), Messis aurea, sama treść świętych żywotów (powstało w latach 1749–1751; nie ukazało się drukiem; jest to wyciąg ze Skargi, Wielowiejskiego i Nádasiego), Zbiór krótki herbów polskich oraz wsławionych cnotami i naukami Polaków (Warszawa 1763, wydane pośmiertnie), Loci communes ex historia universali et mythologia (pozostało w rękopisie).

Twórczość Chmielowskiego, mimo że dość jednolita i jednorodna, zróżnicowana jest nieco pod kątem stylu. Innego języka używał proboszcz firlejowski pisząc utwory religijne, innego zaś przy pisaniu Nowych Aten. Raz jeszcze oddajmy głos Wincentemu Ogrodzińskiemu, który problematykę językową spuścizny duchownego podsumował krótko: „Ch. [Chmielowski]  jako stylista pisze inaczej, na ogół prosto i bez makaronizmów, w książkach nabożnych i Zbiorze herbów, inaczej zaś w Nowych Atenach”.

Wojciech Paszyński
III Millenium 2021. Wszystkie prawa zastrzeżone.

Tekst stanowi fragment artykułu Wojciecha Paszyńskiego, który ukazał się na łamach czasopisma naukowego Nasza Przeszłość