Jak mieliśmy okazję się przekonać, informacje na temat duchownego są bardzo skąpe. Aż do okresu międzywojennego nie były znane bliższe szczegóły biograficzne – jak data narodzin czy śmierci. Późniejsze opracowania często powielały informacje mało precyzyjne czy wręcz błędne. Niniejsze biograficzne szkice stanowią próbę przedstawienia niełatwej drogi życiowej: pełnej blasków i cieni kariery duchownej, inklinacji badawczych, a także zamiłowań i pasji proboszcza firlejowskiego. Z przestudiowanego materiału źródłowego wyłania się obraz człowieka ambitnego, a jednocześnie bardzo skromnego, pełnego powołania i energii twórczej. Ksiądz Chmielowski – ubogi szlachcic wołyński, nauczyciel i protegowany książąt, zwolennik Leszczyńskiego, ofiara represji po jego upadku, wreszcie wzorowy duszpasterz, filantrop, niestrudzony badacz z ambicjami literackimi. Jako encyklopedysta wykazuje się niesłychaną erudycją, a jego styl pisarski w mistrzowski sposób łączy język polski z łacińskim. Lekkie pióro duchownego przywodzi na myśl publicystykę dziennikarską; można go zresztą uznać za prekursora pewnych jej form. Zawdzięczamy mu również pierwsze zestawienie dat z historii Polski i świata oraz bezcenne omówienie ówczesnych akademii i bibliotek. Bibliografia jego jest bogata, a autorzy z których korzystał to elita nauki, a nie zdezaktualizowana wiedza rodem ze średniowiecza – jak starali się utrzymywać dziewiętnastowieczni krytycy.

W artykule Ksiądz Benedykt Chmielowski – życie i dzieło Diogenesa firlejowskiego, pióra niżej podpisanego, uporządkowany został stan wiedzy na temat życia i spuścizny Chmielowskiego. Wiele dotychczasowych ustaleń – jak miejsce narodzin, atrybucja herbowa zostało zweryfikowanych i naprostowanych. W całkiem nowym świetle, obalając pokutujące stereotypy i negatywne sądy na temat autora, dokonana została próba ukazania człowieka z krwi i kości, a nie uosobienie najgorszych tradycji nauki, smaku i obyczaju, za które się go uważa – również w naukowych kręgach.

BIBLIOGRAFIA:

Źródła:

Bentkowski F., Historya literatury polskiey, t. II, Warszawa i Wilno 1814.
Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na rozne tytuły iák ná classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla náuki, politykom dla práktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana alias o Bogu, Bożków mnóstwie, Słów pięknych wyborze, Kwestyi cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, O Zwierzu, Rybách, Ptakách, o Mátemátyce, O cudach Świátá, Ludzi Rządách, Polityce, O Językách i Drzewách, o Żywiołách, Wierze, Hieroglifikách, Gadkách, Národów mánierze, Co Kray który ma w sobie dziwnych Ciekáwości, Cáły Świát opisany z gruntu w Słow krotkości. Co wszystko stało się wielką pracą y własnym kosztem Autora tu enigmaticѐ wyrażonego: Imie Wiosna zaczyna, Wielkiej Nocy blisko, Głowę w Piwie y Miodzie zawraca nazwisko. To jest przez Xiędza Benedykta Chmielowskiego Dziekana Rohatyńskiego, Firlejowskiego, Podkamienieckiego Pasterza, cz. I, Lwów 1745.
Chmielowski B., Nowe Ateny… Ta Część Świat cały z wszelką sławi ciekawością, Zwierciadło Geniuszów, z Języków mnogością, O ich iest na tym Świecie, iak się rozrodziły: Zakony, co się w Pierwszej Części opuściły…, cz. II, Lwów 1746.
Chmielowski B., Masz tu nowe Kwestye Chrysta, Bożey Matki, Relikowie Ciał Świętych, gdzie leżą Ostatki, O Czarcie, Opętanych, o Czarach, Upierze, Nowy Pliniusz rzeczy wszech naturę zbierze. Nowa Ekonomika, sumienna, ciekawa: Tuż sekretnych taiemnic wielu tłumacz sława, Dom Autora, co wierszów, y Ogród ma w sobie, Stawi (by czas nie pożarł) Czytelniku Tobie. Tuż Abrys znacznych Osób, to Autorów prawnych, Filozofów, Medyków, Teologów Sławnych; Te Contenta tey Części w tym summa zawarta, Nim o dalszych sciendis Część nastąpi Czwarta, cz. III, Lwów 1754.
Chmielowski B., Nowe Ateny… W tey części czwartey Aten zawarte te rzeczy: Unia dwóch Kościołow, której Greczyn przeczy; I Ducha pochodzeniu od Syna Bożego, Papież mu nie iest głową, y z chleba kwaśnego Chce mieć eucharistie:greckich podobieństwo Z łacińskimi obrządki; skąd bądź polubieństwo. Anglów schizma wszeteczna, gdzie głową płeć biała Kościoła bydź waży się, iaka to zakała. Tuż narodów Katalog, co ich świat rachuie, Państw, królestw co ciekawsze cuda regestruie. Naywięcey o swej Polszcze, y o Nowym Świecie, Nowe, potrzebne rzeczy, a nie Fraszki plecie…, cz. IV, Lwów 1756.
Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej Polski (965-1795), Londyn 1947.
Kallenbach J., Przyczyny upadku Polski, [w:] Czasy saskie. Wybór źródeł, opr. J. Feldman, Kraków 1928, (BN I 110).
Listy księdza Marcina Chmielowskiego z lat 1725-1730, rkps Bibl. Czart., nr 5776, k. 683-694.
Pasek J.Ch., Pamiętniki, Warszawa 1971.
Węgierski T. K., Pisma wierszem i prozą, Wyd. K. Estreicher, Lwów 1882.
Załuski J. J., Bibliotheca poetarum polonorum, Warszawa 1754.

Opracowania:

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, seria I: Piśmiennictwo staropolskie, t. 2: hasła osobowe, pod red. R. Pollaka, Warszawa 1964, s. 80–81.
Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, wiek XVI–XVIII, t. I, Warszawa 1994.
Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna… Mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki. [wybór i oprac. tekstu Maria i Jan Józef Lipscy; przedmowa J. J. Lipski; tł. łac. Wieńczysław Zaryczny; il. Szymon Kobyliński], Kraków 1966.
Chmielowski B., Nowe Ateny. Wybór, oprac. M. Hanczakowski [na podstawie wydania w wyborze i opracowaniu M. i J. Lipskich] Kraków 2003.
Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009.
Chmielowski P., Chmielowski Benedykt, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. XI – XII, Warszawa 1893, s. 724–725.
Davies N., Lumen, [w:] Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2002, s. 619–721.
Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1975.
Gierowski J., Wielka historia Polski, t. 5: Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Kraków 2004.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1985.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1985.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. III, Warszawa 1985.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1985.
Grzybowski S., Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: I. „Nowe Ateny”, pierwsza polska encyklopedia powszechna. II. Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza. III. Kalendarze Zamojskie, [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A, z. 7, Warszawa 1965, s. 111–173.
Guzek A. K., Organy. Poema heroikomiczne w 6 pieśniach, [w:] Literatura Polska, t. II, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1985, s. 89.
Janas E., Kłaczewski W., Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 4, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 2002.
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988.
Koziej J., Janocki Jan Daniel, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VII, pod red. S. Wielgusa, Lublin 1997, s. 979.
Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej, t. I – II, Poznań 1908.
Lipski J., Przedmowa. Nikifor nauki polskiej, [w:] Nowe Ateny…, Kraków 1966, s. 5 – 16.
Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach, Warszawa 1937.
Malinowski M., Kołosok B., Zarys dziejów diecezji łuckiej oraz katedry św. Piotra i Pawła w Łucku, Kalwaria Zebrzydowska 1993.
Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009, s. 5–22.
Mirewicz J., Współtwórcy i wychowawcy Europy, Kraków 1982.
Modzelewska B., Osadczy W., Lwów, [w:] Encyklopedia katolicka, t. XI, pod red. S. Wilka, Lublin 2006, s. 303-312.
Natoński B., Gengell Jerzy, [w:] Encyklopedia katolicka, t. V, pod red. L. Bieńkowskiego, Lublin 1989, s. 960-961.
Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny, t. III, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1937, s. 341–342.
Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1984, s. 137.
Paszyński W., Czarna legenda „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2014/1(141), s. 37-59.
Rybicka–Nowacka H., Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974.
S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna, t. I-XVIII, Warszawa 1898-1912.
Skręt R., Feliks Bentkowski, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. R. Łąkowskiego, Warszawa 1984, s. 64.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa 1880-1902.
Starnawski J., Chmielowski Benedykt, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, pod red. R. Łukaszyka, Lublin 1985, s. 200.
Staszewski J., August III Sas, Wrocław 2010.
Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. I, Lwów 1855.
Szatko S., Firlejów, Lwów 1937.
Tazbir J., Wojciech Tylkowski badacz ośmieszony, [w:] „Mówią wieki”, 1973/2, s. 12.
Tazbir J., Rzeczpospolita Wielu Narodów, [w:] Polska; losy państwa i narodu do 1939 roku, Warszawa 2003, s. 135-245.
Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. I – XV, Warszawa 1904–1931.
Wichowa M., Ksiądz Benedykt Chmielowski jako uczony barokowy, „Napis” 1999/5, s. 45-56.
Wolski M., Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 5, pod red. A. Gąsiorowskiego. Kórnik 2007.

Wojciech Paszyński
III Millenium 2022. Wszystkie prawa zastrzeżone.

Tekst stanowi fragment artykułu Wojciecha Paszyńskiego, który ukazał się na łamach czasopisma naukowego Nasza Przeszłość